از میان این دو، حکومت دمکراسی و مردمسالاری یا حکومت مردم بر مردم بر حکومت استبدادی و فاشیستی ترجیح داده شده، به شدت ترویج شد; بنابراین، یکی از دلایل پیدایش نظام دموکراسی، نارسایی آیین مسیحیت در مدیریت جامعه و جدایی از سیاست بوده است.(2)

این تنگنا که متفکران غربی را به سوی حکومت دموکراسی کشانید، در دین مبین اسلام جایی ندار; چرا که اسلام با همه جانبه بودن احکام فردی و اجتماعی (فرهنگی، اقتصادی و سیاسی) آن به خوبی توانایی ادارة جامعه را دارد; در نتیجه در حکومت اسلامی چنین ضرورتی روی نمیدهد.

مسألة جدایی ناپذیری دین و سیاست از مسائلی است که از دیر باز مورد اهتمام و توجّه عالمان دینی بوده است.

خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: "لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَـَتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَـَبَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ...; (3) ما پیامبران خود را با دلائل روشن به سوی مردم فرستادیم و همراه آنان کتاب و میزان نازل کردیم تا اینکه مردم عدل و قسط را در جامعه به پا دارند، ..." این آیه شریفه اشاره دارد به اینکه خداوند متعال به منظور برقراری عدالت در جامعة انسانی، قوانینی وضع فرموده و آنها را به وسیلة انبیأ در شکل کتب آسمانی، بیان کرده است، تا انبیأ: بتوانند در جامعه قیام به قسط کرده و عدالت را در جامعه حکم فرما کنند، پس ادیان همیشه در مسائل حکومتی نیز برنامه و نظر داشته اند همچنین آیات "نسأ، 58و65و105; مائده، 42" نیز ناظر به دخالت انبیأ:، در مسائل حکومتی و مردم میباشد، از طرف دیگر دین اسلام از آن جهت که خاتم ادیان است و همه نیازها را بیان کرده است، چنین نیست که در زمان ظهور معصومین: و بعد از آن دربارة مسائل حکومتی پیامی نداشته باشد، بلکه نظام سیاسی آن نظامی است که مبتنی بر امامت است.

ولایت مستمر، شرط دیگر کمال دین است، دین بدون ولایت، دین بدون سیاست است، و دین بدون سیاست ناقص است. با اجرای مسائل حکومتی و هم چنین تشخیص و تقدیم موارد تزاحم نظام اجتماعی، سیاست اسلامی خود را پیدا میکند.(4)

یکی دیگر از ویژگیها و شاخصههای مهم حکومت دموکراسی، توجّه به نظر اکثریت و مشروعیت یافتن به آن است. "اکثریت" و "مشروعیت" که هم اکنون نیز از مسائل روز جامعه ما است، دو مسأله با اهمیت در مباحث سیاسی و حکومتی است.

اکثریت: پیش از پرداختن به دیدگاه قرآن دربارة نظر اکثریت و بررسی جایگاه آن در حکومت اسلامی، به این نکته اشاره میکنیم که "اکثریت" در منطق بسیاری از صاحبنظران، بلکه پیشتازان فلسفه سیاسی جایگاهی نداشته است. "سقراط" که از نخستین بنیانگذاران فلسفه سیاسی است، به شدت به حکومت اکثریت و توده مردم حمله میکند و در شکل پرسش میگوید: آیا موهوم پرستی نیست که صرف عدد یا اکثریت، سبب خرد خواهد شد؟

 آیا نمی بینیم که در سراسر جهان، توده مردم نادانتر، خشنتر و ظالمتر از مردمان پراکنده و تنها هستند؟(5)

"ویل دورانت" (1885 ـ 1981) در ذیل موضوعی با عنوان "آیا دموکراسی شکست خورده است؟" در ناشایستگی اکثریت مینویسد: "درست است که فشار و زور اکثریت (عددی) بر اقلیت بهتر است از عکس آن; یعنی فشار و زور اقلیت بر اکثریت... ولی چنین امری، روح غرور عوام را بالا برده و به همان اندازه هم روح افراد فوق العاده را در هم شکسته و نبوغشان را عقیم نموده است... و هر چه بیشتر دموکراسی را میآزماییم، از ناشایستگی و دورویی آن بیشتر ناراحت میشویم."(6)

جایگاه اکثریت در قرآن کریم:

در قرآن کریم و احادیث اسلامی دو دسته آیات و روایات وجود دارند;

دسته اول در جهت مخالف اکثریت و دسته دوم در جهت موافق آن.

نمونه ای از آیات دسته اول (خصوصیات اکثریت):

 مؤمن نیستند (7)، از حق گریزانند (8)، در گناه کردن پیشی میگیرند (9)، فاسق هستند (10)، مسرف هستند (11)، مال حرام میخورند (12)، از ظن و گمان تبعیت میکنند نه از علم (13)، شاکر نیستند (14)، کفران نعمت میکنند (15)، غافلند (16)، لقأ پروردگار را باور ندارند (17)، به عهد خود پایبند نیستند (18). دلیل گمراهی اکثر مردم زیاد بودن انگیزه های دنیوی (از حواس ظاهر و باطن) و کم بودن انگیزة حق و دین (الهی) که در راه عقل و فطرت است، میباشد.

خصوصیات اقلیت:

مؤمن هستند (19)، ذاکر و شاکرند (20)، تابع شیطان نیستند (21) تابع علم و تفقه هستند (22). اقلیت همان انبیأ، اولیأ، صدیقان، شهدا و صالحان هستند که در قرآن کریم در سوره انعام میفرماید: "اینها کسانی هستند که خداوند هدایتشان کرده، پس به هدایت آنان اقتدا کن." خدای متعال در این آیه به پیامبر9 میفرماید: "تو ای پیامبر! به هدایت اینها اقتدا کن که در حقیقت هدایت آنها هدایت خداست."

از بررسی مجموع آیات یاد شده نتایجی چند به دست میآید:

الف ـ اکثریت و اقلّیت ارزش استقلالی ندارند و دلیل حقانیت نیستند;

ب ـ تبعیت از اکثریت که حرکت بر طبق ظن و حدس میباشد، گمراه کننده است;

ج ـ در انتخاب راه، برهان لازم است;

د ـ حرکت اکثریت مردم، بر اساس برهان و منطق نیست.

بنابراین، اگر متعلق قلت و کثرت یک شییء واحد باشد و ممدوح، کثرت در نظر عرف و عقلا ارزش بیشتری مییابد و اگر متعلق هر دو یک شییء مذموم باشد، کثرت قبح بیشتری دارد. مثلاً اگر متعلق اقلیت و اکثریت ایمان آوردن به خدا باشد، طبیعتاً اکثریت آن ستودنی است و اگر کفر باشد، اکثریت ناگوارتر است.

نمونهای از آیات و روایات دسته دوم: "وَشَاوِرْهُمْ فِی الاْ ئَمْرِ..." (23)، "...وَ أَمْرُهُمْ شُورَیَ بَیْنَهُمْ" (24)، حضرت علیمیفرماید: "همواره با جمعیت های بزرگ باشید، چرا که دست خدا با جماعت است و از تفرقه بپرهیزید; چرا که انسان تک رو، طعمة شیطان است، همانگونه که گوسفند تکرو طعمه گرگ میشود."(25) و...

از بررسی آیات و روایات یاد شده و غیر آنها نتایج ذیل به دست میآید:

1. آیات شوری مربوط به اموری هستند که میتواند نظر اکثریت در آن مؤثر باشد (مانند: برنامه ریزی اقتصادی) نه امور الهی که نظر اکثریت در آنها هیچ تأثیری ندارد (مانند: منصب الهی، امامت، وصایت) و...

2. دستهای از آیات و روایات به اجتماعی بودن نظر دارد. در مقابل فردگرایی و نه اقلیت و اکثریت مورد بحث; مانند: سخن یاد شدة امیرالمؤمنین.

3. دستهای به پیروی از اکثریت در مقام عمل و اجرا نظر دارد، مانند آیات 43 سوره بقره و 43 سوره آلعمران، "و ارکعوا مع الرَکعین" و "و اسجدی و ارکعی مع الراکعین".

4. دستهای نیز به تبعیت از اکثر دعوت کرده، به خاطر این که به حق نزدیکند نه به خاطر کثرت افراد، مانند: مقبوله عمر بن حنظله در تعارض اخبار: "از خبر شاذّی که نزد اصحاب مشهور نیست دست فروگذار; چرا که در آنچه مورد نظر همه است، شکی نیست." (26) کشف واقع در این جا نه به خاطر اکثر بودن افراد است، بلکه به خاطر کثرت تتبعّ و تحقیقی است که احتمال رخ دادنش در اکثریت، بیشتر از اقلیت است و اگر این طور نبود، اجماع بدون کشف از قول معصوم باید حجت میشد، به دلیل این که اکثر هستند و میدانیم کسی از شیعه این عقیده را نپذیرفته است.

منشأ قدرت و مشروعیت در نظام دموکراسی و نظام اسلامی:

منشأ قدرت و مشروعیت در نظام دموکراسی تنها مردمی است و با رأی اکثرت مردم به دست میآید (البته اگر واقعاً اکثریت تحقق پذیرد نه آن که اکثریت نسبی و به تعبیری نخبگان جایگزین آن شود! چنان که در برخی از کشورهای مدعی دموکراسی چنین است.) امّا نظام اسلامی منشأ قدرت و مشروعیت مردمی ـ وحیانی است; به بیان روشنتر، مشروعیت حکومت وحیانی و الهی است و اقتدار حکومت و کارآمدی آن با پذیرش و انتخاب مردم تحقق میپذیرد.

توضیح این که: حضور مردم در صحنه های سیاست، از دیدگاه اسلام یک فریضه است و شرکت فعال همگان در حاکمیت و قدرت بخشیدن به هیأت حاکمه که برگزیدگان مردماند، یک وظیفه ملی و دینی است و این مردم هستند که منشأ قدرت در همه زمینه های سیاست گذاری کشورند; البته با این قید که باید بر معیارهای دینی استوار باشد و در سایه رهنمود شرع ـ در اصول و کلیّات ـ انجام گیرد و مردم متعهدانه و آگاهانه با مسائل برخورد کنند، نه با بیتفاوتی و ناآگاهانه.(27)

پاورقی:

1) فرهنگ علوم سیاسی، داریوش آشوری، ص 88; فلسفة سیاسی اسلام، اسماعیل دارابکلایی، ص 198 ـ 200، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

2) نظام سیاسی اسلام، محمدجواد نوروزی، ص 152، انتشارات مؤسسه آموزش و پژوهش امام خمینی; / پرسشها و پاسخها، استاد محمدتقی مصباح یزدی، ج 1، فصل دوم، مؤسسة آموزش و پژوهش امام خمینی;

3) حدید، 25

4) رک: شریعت در آینه معرفت، آیة الله جوادی آملی، ص 113ـ211، نشر رجأ / حکومت اسلامی و ولایت فقیه، آیة الله محمد تقی مصباح یزدی، ص 23، نشر سازمان تبلیغات اسلامی / رهبری در اسلام، محمدی ری شهری، ص 136، نشر دار الحدیث

5) ر.ک: تاریخ فلسفه سیاسی غرب، عبدالرحمان عالم، ص 69 ـ 70 / جامعه مدنی، محمدهادی معرفت، ص 66، مؤسسة فرهنگی انتشاراتی التمهید.

6) لذات فلسفه، ترجمه عباس زریاب، ص 340، به نقل از جامعه مدنی، ص 66.

7) بقره، 100

8) مؤمنون، 70

9) مائده، 63

10) آل عمران، 110

11) مائده، 32

12) توبه، 34

13) یونس، 36

14) بقره، 243

15) اسرأ، 89

16) یونس، 92

17) روم، 8

18) انعام، 102

19) بقره، 88

20) اعراف، 3 و 10

21) نسأ، 38

22) بقره، 83

23) آل عمران، 159

24) شوری، 38

25) نهج البلاغة، صبحی صالح، خطبه 127.

26) اصول کافی، ج 1، ص 68

27) جامعه مدنی، ص 103 / برای آگاهی بیشتر ر.ک: جامعه مدنی: 64 ـ 104 / نظام سیاسی اسلام، ص 153 ـ 167